Üstün Yetenekli Çocuklarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) çocukluk döneminde yaygın olarak görülen bir sorundur. Tüm okul çağı çocuklarında görülebilen bir bozukluk olduğundan bu dönemde bulunan üstün yetenekli çocuklarda görülmesi de doğaldır.

DEHB olan çocuklara zaman zaman “üstün yetenekli” etiketi de yapıştırılır. Örneğin Can’ı ele alalım. Can’ın öğretmenleri yeteneği ölçüsünde başarılı olmadığından şikayetçidir. Ödevlerini tamamlamaz, ya da kısa ve öz cevaplar verir, el yazısı oldukça kötüdür. Sınıfta otururken kıpır kıpır hareket eder, diğer çocuklarla konuşur, sık sık dersin akışını diğer çocukları rahatsız ederek durdurur. Öğretmenin sorduğu sorulara bağırarak (doğru) cevaplar verirdi, ancak artık daha çok dalıp gidiyor ve dikkati dağınık görünüyor.

 DEHB mi yoksa üstün yetenekli mi ?

 Sıklıkla üstün yetenekli çocuklar belirli davranışları (huzursuzluk, dikkatsizlik, tepkisellik, hareketlilik, hayallere dalma) sergilediklerinden dolayı sevk edilmektedirler. Bu belirtiler DEHB tanısının belirtileridir.

 DSM-IV, DEHB olan çocukların özelliklerini belirlemiştir:

 Dikkat eksikliği belirtileri

1. Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemezler,
2. Dikkatlerini yaptığı işe ya da oyununa vermekte zorlanırlar,
3. Evde ya da okulda yapacağı işler ve aktiviteler için gereken malzemeleri kaybederler,
4. Siz konuşurken dinlemez gibi görünürler,
5. Detayları gözden kaçırırlar,
6. Düzensiz görünürler,
7. Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta zorlanırlar ve bunlardan kaçınırlar,
8. Unutkandırlar,
9. İlgileri kolayca başka yönlere kayar.

 Hiperaktivite Belirtileri

1. Yerinde duramazlar,
2. Oturması gerektiği halde oturamazlar,
3. Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çekerler,
4. Yerli yersiz koşup tırmanırlar,
5. Çok konuşurlar,
6. Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını yapıştırırlar.
7. Her zaman bir şeylerle uğraşırlar,
8. Sırasını beklemekte zorlanırlar,
9. Olaylara ya da konuşmalara müdahale edip yarıda keserler.

 Bu belirtilerden en az 8 tanesi bulunmalı, 7 yaştan önce görülmesi gerekmekte, ve en az 6 ay süre ile devam etmelidir.

 Tüm bu belirtiler parlak zekalı, yetenekli, yaratıcı ve üstün yetenekli olarak tanımlayabileceğimiz çocuklarda da görülebilir. Bugüne değin iki grup arasındaki benzerlik ve farklılıklara çok az ilgi gösterilmiştir. Bu durum da iki grup (DEHB / Üstün Yetenek) açısından da yanlış tanılar konması gibi bir potansiyel sorunu beraberinde getirmektedir.

 Tanı süreci

 Zaman zaman uzmanlar DEHB tanısını yalnızca ebeveyn veya öğretmenin çocukla ilgili davranışlarına ilişkin bilgiler alıp çocuğu kısa süre gözlemledikten sonra koyarlar.

 Zaman zaman da kısa tarama envanterleri ebeveynler ya da öğretmenlere verilerek tanıya gidilir. Şanslı olan çocuklar detaylı bir muayene ile pek çok psikolojik değerlendirmeden geçerler:

• Zeka testi
• Başarı düzeyi ile ilgili bilgiler
• Duygusal durum

 Hem DEHB hem de üstün yetenekli olunabilir ancak uygun bir değerlendirme yapılmadan bunu söylemek çok zordur.

 DEHB ile İlişkilendirilen Belirtiler

• Tüm koşullarda dikkat sorunları;
• Anında sonucu olmayan görevlerde ısrar etmeme;
• Tepkisellik, isteklerin ertelenememesi;
• Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemezler, veya sosyal ortamlarda davranışlarını kontrol edemezler;
• Diğer çocuklara göre daha hareketli ve huzursuzdurlar;
• Kurallara uymada zorlanırlar.

Üstün Yetenek ile İlişkilendirilen Belirtiler
• Dikkat sorunları, sıkılma, belirli durumlarda hayallere dalma;
• Gereksiz görülen işlerde ısrarcı olmama;
• Otorite figürleriyle güç çatışması;
• Yüksek aktivite düzeyi, daha az uykuya ihtiyaş duyma;
• Kural ve geleneklerin sorgulanması.

 Durum ve koşulların değerlendirilmesi

Çocuğun sorunlu davranışlarının ortaya çıktığı koşullar incelenmelidir. Üstün yetenekli çocuklar her ortamda sorunlu davranışlar göstermezler. Örneğin ÜY çocuklar bir öğretmen tarafından DEHB olarak tanımlanırken bir diğeri tarafından tanımlanmazlar. Veya okulda DEHB belirtileri gösterirler ancak okul dışında gittikleri müzik kursunda bu belirtileri göstermezler. Sorun çıkan ortamlar detaylı biçimde incelendiğinde genellikle problemli davranışların ortaya çıkmasına neden olan farklı faktörleri göz önüne serer. Diğer yandan DEHB olan çocuklar problemli davranışlarını her ortamda sergilerler (evde, okulda, kursta) Ancak davranışlarının şiddeti değişken olabilir.

 Üstün yetenekli bir çocuğun sınıf içerisinde verilen görevleri yerine getirememesi sıkılması, müfredat, kendisine uygun olmayan öğrenme biçimi ile sunulan bilgiler veya diğer çevresel faktörler olabilir. Üstün yetenekli bir çocuk zamanının ¼’ünü (veya daha fazlasını) diğer çocukların kendisine yetişmesini bekleyerek geçiriyor olabilir. Akademik başarı düzeyleri bulundukları sınıf düzeyinin iki ila dört sınıf üstünde olabilir. Kendilerini zorlamayan veya yavaş biçimde ilerleyen sınıf ortamlarında bu çocuklar görev dışı davranışlara veya kendilerini eğlendirebilecek diğer yöntemlere başvurmaktadırlar. Zamanın bu şekilde kullanılması DEHB açısından değerlendirilme istenmesinin temel sebebidir.

 Dikkat ve Hiperaktivite

Hiperaktivite hem üstün yetenekli hem de DEHB olan çocukları tanımlamak için sıklıkla kulanılan bir kelimedir. Dikkat süresinde olduğu gibi DEHB olan çocukların aktivite düzeyleri yüksektir, ancak bu aktivite fazlalığı her ortamda söz konusudur.
Üstün yetenekli olan çocukların pek çoğu da fazlasıyla aktiftir. ÜY çocukların ¼’ü daha az uykuya ihtiyaç duyarancak aktiviteleri genellikle bir hedefe yöneliktir – DEHB çocuklarda belirli bir hedef yoktur. ÜY çocukların konsantrasyonu gerçek anlamda ilgilendikleri konu üzerinde çok uzun zaman geçirmelerine olanak sağlayacak niteliktedir. Ancak onların ilgi alanları ile ebeveyn ve öğretmenlerin istek ve beklentileri uyuşmayabilir. Hiperaktif çocukların dikkat süresi her durumda (TV ve bilgisayar oyunları hariç) oldukça kısadır. ÜY çocuklar ise ilgilerini çeken bir konu üzerinde uzun süreler ile rahatlıkla konsantre olabilirler. Ayrıca o görevin hemen bitmesi ve sonunda da belirli (arzu edilen) sonuçların olması gerekmez. DEHB olan çocuğun aktivite düzeyi sürekli ve rastlantısal iken ÜY çocukların aktivite düzeyi ara sıra ortaya çıkar ve belirli hedeflere yöneliktir.

 Kural ve Gelenekler Karşısında Tutum

DEHB’nin bir belirtisi de kurallara uymada zorluktur. ÜY çocuklar da kural ve gelenekleri sorgularlar. Zaman zaman da başkalarının uymalarını istedikleri karmaşık kurallar yaratırlar. Bazıları güç çatışmaları yaşarlar. Bu da ebeveynler, öğretmenler ve akranları arasında rahatsızlık yaratabilir.

 Performansta tutarsızlık

DEHB olan çocuklarda bulunan ancak ÜY çocuklarda karşılığı bulunmayan bir özellik DEHB’lilerin performans kalitesi ve bu işlerin aldığı süre açısından gösterdiği tutarsızlıktır. Örneğin ders notları ve evde yapmaları gereken işler gibi…

 Performansta Tutarlılık

ÜY çocuklar her ne kadar işlerin belirli bir kısmını yapmayı reddetseler bile, belirli bir çabayı gösterir standart bir performans düzeyini tuttururlar. Özellikle de öğretmeni seviyor ve zihinsel olarak zorlandıklarını hissediyorlarsa performansları daha iyi olur. Bazı ÜY çocuklar yoğun ve kararlı biçimde hedefe odaklanır kendi standartlarına uygun bir performans gösterirler.

Eğitimci ve Ebeveynlerin Yapması Gerekenler

Dikkat Eksikliği olan bir çocuk aynı zamanda üstün yetenekli olduğunda DEHB tanısının konulması oldukça güç olur.

Uzmanlar tarafından uygulanması gerekenler:
• zeka,
• başarı 
• kişilik testleri 
• Öğretmen değerlendirme ölçeği,
• Ebeveyn değerlendirme ölçeği

Değerlendirmeler sırasında çocukla kurulan olumlu ilişki de testlerde maksimum performansın gösterilmesini sağlar. Değerlendirme koşulları sabit olduğundan DEHB ve üstün yetenekli çocukların karşılaştırılması mümkündür. Bilişsel ve başarı değerlendirmeleri çocuğun dikkat veya öğrenme ile ilgili zorluğu olup olmadığını ortaya koyacaktır. Öte yandan kişilik testleri de duygusal sorunların (depresyon, kaygı) davranış sorunlarına neden olup olmadığı hakkında bilgi verecektir. Değerlendirme sonrasında bilgi, farklı öğrenme stilleri ve zeka tipleri ile ilgili bilgi aileye verilmelidir.

Ebeveyn ve Öğretmenlerin Bilgilendirilmesi Can gibi parlak ve yaratıcı çocuklara DEHB tanısı konulmadan önce uygun uzman değerlendirmesi yapılması gerekmektedir. ÜY çocukların özellikleri akılda tutulmalı ve bir çocuk DEHB açısından değerlendirilirken bu bilgiler akılda bulundurulmalıdır. Ancak her uzmanın da ÜY hakkında yeterli bilgi sahibi olmayabileceği de akılda bulundurulmalıdır. Uygun tanı konulması çok önemlidir ve ebeveyn ile öğretmenlerin bununla ilgili bilgilendirilmesi gerekmektedir.

Prof. Dr. Aylin İlden Koçkar, Klinik Psikolog